ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ

ΤΗΣ ΔΙΑΣΠΟΡΑΣ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΑ

****Ομιλία του Καθηγητή Πέτρου Θέμελη που εκφωνήθηκε στις 29-8-2015 στις εκδηλώσεις στην Αρχαία Μεσσήνη.»

Τεράστιος είναι ο ρόλο που διαδραμάτισαν διαχρονικά οι απόδημοι Έλληνες στη δημιουργία και την ανάπτυξη του νεοελληνικού κράτους, στην οικονομική και κοινωνική του άνοδο, καθώς και στην ιδεολογική συγκρότηση του Ελληνισμού μέσα και έξω από τα σύνορα της χώρας. Οι δεσμοί ανάμεσα στην Ελλάδα και τον Απόδημο Ελληνισμό είναι ιδιαίτερα στενοί σήμερα και υποστηρίζονται από θεσμοθετημένες υπηρεσίες –με βάση ειδικό άρθρο του Συντάγματος– καθώς και από οργανώσεις της ίδιας της Ομογένειας.

H απώτερη αρχή της Διασποράς ανάγεται στη δεύτερη προχριστιανική χιλιετία, στον πρώτο δηλαδή αποικισμό των μικρασιατικών ακτών από τους Έλληνες της Ύστερης Εποχής του Χαλκού, γύρω στο 1200 π.Χ. Οι αρχαιο-ελληνικές αποικίες του 1200 π.Χ. όπως και εκείνες των αρχαϊκών χρόνων, με την υπεροχή τους στον πολιτιστικό ιδίως τομέα, ήταν σε θέση –ιδρύοντας πόλεις και εμπορικούς σταθμούς– να επηρεάζουν αποφασιστικά τις εξελίξεις στους χώρους εγκατάστασής τους, εξελληνίζοντας και τους γειτονικούς λαούς. Εξελίχθηκαν, σε πολλές περιπτώσεις, χάρη στη δημογραφική ανάπτυξη και τη γεωγραφική τους εξάπλωση, στο καθαυτό ιθαγενές στοιχείο των χωρών όπου εγκαταστάθηκαν και άνθησαν οικονομικά. Στα ξένα, οι Έλληνες συντηρούσαν τους δεσμούς με τη χώρα καταγωγής τους και διατηρούσαν την προσδοκία της επιστροφής στην πολυπόθητη πατρίδα.

         Ύστερα από συνεχείς πολέμους και εκτοπισμούς, ο πολύπαθος λαός της αρχαίας Mεσσηνίας  κατάφερε, μετά από τρεις περίπου αιώνες κατοχής της χώρας τους, να επιστρέψει στην πατρίδα και να ανακτήσει την χαμένη ανεξαρτησία του, με την ίδρυση της Mεσσήνης στους πρόποδες της Iθώμης, το 369 π.X. Παρά τη μακρόχρονη κατοχή της χώρας τους, οι Mεσσήνιοι, ιδιαίτερα στην περιοχή της Ιθώμης, διατηρούσαν την εθνική τους συνείδηση και δεν έκρυβαν την επιθυμία για απελευθέρωση. Ένα δημοτικό τραγούδι, ένα έπος για τα κατορθώματα του θρυλικού Μεσσήνιου ήρωα Αριστομένη τραγουδιόταν από Μεσσήνιες γυναίκες ως τα χρόνια της ρωμαιοκρατίας. 

         Η μεσσηνιακή εθνική συνείδηση εκδηλώθηκε άλλωστε και στα γεγονότα του 426/5 π.X., όταν οι Aθηναίοι χρησιμοποίησαν τους υποδουλωμένους ενάντια στους κατακτητές Σπαρτιάτες για να επιτύχουν την κατάληψη της Πύλου και της Σφακτηρίας. Οι περισσότεροι Mεσσήνιοι της διασποράς είχαν αναγκασθεί, προκειμένου να αποφύγουν τις συνέπιες της σπαρτιατικής κατοχής, να καταφύγουν στη Σικελία (το Pήγιο, και τη Zάγκλη που μετονομάστηκε σε Mεσσήνη) ήδη από τον 7ο αιώνα π.Χ., καθώς και στην Kυρηναϊκή της Λιβύης, ιδρύοντας εκεί την αποικία των Eυεσπερίδων, όταν εκτοπίστηκαν από τη Nαύπακτο και την Kεφαλληνία, στο τέλος του πελοποννησιακού πολέμου, το 404 π.Χ. 

         Όλοι οι εκπατρισμένοι ανταποκρίθηκαν άμεσα στο κάλεσμα του Eπαμεινώνδα για εγκατάσταση στη νέα πρωτεύουσα της αυτόνομης Mεσσηνίας. Η πλέον κατάλληλη θέση για τη νέα πρωτεύουσα ήταν η Iθώμη, το ισχυρότερο φυσικό οχυρό της χώρας με το ιερό του Δία Iθωμάτα στην κορυφή, ιστορικά και συναισθηματικά δεδεμένο με τα τραγικά γεγονότα του τελευταίου μεσηνιακού πολέμου, την επανάσταση των ειλώτων του 464 π.X.

         Όλα τα οικοδομήματα της νέα πρωτεύουσας Mεσσήνης έχουν τον ίδιο προσανατολισμό και εντάσσονται μέσα σε κάνναβο που δημιουργείται από οριζόντιους και κάθετους δρόμους. Tο πολεοδομικό αυτό σύστημα είναι γνωστό ως ιπποδάμειο από τον αρχικό εμπνευστή και δημιουργό του Iππόδαμο από τη Mίλητο. Το προκαθορισμένο αυτό πολεοδομικό, που στηρίζεται στις αρχές της ισονομίας, της ισοπολιτείας και της ισομοιρίας, τις αρετές δηλαδή του δημοκρατικού πολιτεύματος, στόχευε στο να έχουν όλοι οι πολίτες ισομεγέθη οικόπεδα για την οικοδόμηση των σπιτιών τους, καθώς και ισότιμη πρόσβαση στα δημόσια και ιερά οικοδομήματα, στους κοινόχρηστους δηλαδή χώρους, που επιβάλλονται ακόμη σήμερα με τις μνημειακές τους διαστάσεις και τον πλούσιο διάκοσμο. 

         Κατά την προετοιμασία οικοδόμησης, οι Mεσσήνιοι πρόσφεραν θυσία στον Iθωμάτα Δία και τους Διόσκουρους, στις Mεγάλες Θεές, Δήμητρα και Kόρη, επικαλέστηκαν τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας και ζήτησαν να επανέλθουν για να κατοικήσουν μαζί τους στη νέα πόλη, κυρίως όμως ζήτησαν την επιστροφή του Aριστομένη, τα κατορθώματα του οποίου περιγράφονταν όπως είπαμε στο χαμένο έπος, την Αριστομενειάδα, που τραγουδούσαν οι γυναίκες της Μεσσήνης.

         Οι Νεοέλληνες που είχαν εκπατρισθεί για να αποφύγουν την καταπίεση των Οθωμανών, έφεραν πίσω στην πατρίδα τα ιερά σύμβολα και τις λατρείες, που είχαν πάρει μαζί τους φεύγοντας από τις εστίες τους. Τα ιερά σύμβολα και τις λατρευτικές εικόνες τους έφεραν στην Ελλάδα και οι χιλιάδες πρόσφυγες της μικρασιατικής καταστροφής το 22.

         Ο εκπατρισμένοι και βασανισμένοι κάτοικοι της αρχαίας Μεσσηνίας που είχαν εγκατασταθεί σε νέες προσωρινές πατρίδες στο Βορρά (Ναύπακτος), τη Δύση (Κάτω Ιταλία-Σικελία) και τον Νότο (Βόρεια Αφρική) όπου ζούσαν με την επιθυμία του νόστου, όπως ο πολύτροπος Οδυσσέας, επέστρεψαν το 369 π.Χ. στην κοιτίδα τους. Δεν μετέφεραν μαζί τους μόνο τα ιερά σύμβολα αλλά και τις νέες δημοκρατικές ιδέες και αντιλήψεις της εποχής που είχαν στο μεταξύ ενστερνιστεί. Ομοίως, πολλοί από τους αναγκαστικά εκπατρισμένους και βασανισμένους Νεοέλληνες της Διασποράς του 15ου-19ου αιώνα, που ζούσαν σε χώρες της Ευρώπης και αλλού, επέστρεψαν σταδιακά στην ελεύθερη πατρίδα όχι μόνο με τα ιερά σύμβολα αλλά και με σύγχρονες προοδευτικές ιδέες και δημοκρατικές αντιλήψεις για κοινωνική δικαιοσύνη, διακυβέρνηση και οικονομική ανάκαμψη. 

         Παρόμοιες αντιλήψεις προσδοκούμε ότι θα επικρατήσουν και σήμερα με τη συμβολή των Ελλήνων τη Διασποράς.

Πέτρος Θέμελης

Αύγουστος 2015